A gdy obejrzysz się za siebie jest arcyliteracką biografią wybitnego kolumbijskiego reżysera filmowego. To również pełna zwrotów akcji, ideologicznie skonfliktowana oraz sentymentalna podróż w przestrzeni i czasie – przez Europę, Amerykę i Chiny ostatniego stulecia. Juan Gabriel Vásquez, uważany za wirtuoza współczesnej hiszpańszczyzny, jest zapewne jednym z najbardziej rozpoznawalnych w Polsce i na świecie pisarzy kolumbijskich. Na naszym rynku pojawiły się już tłumaczenia pięciu z ośmiu jego powieści, z których najbardziej charakterystyczną dla stylu literata jest zakorzeniona w dziejach rodzinnej Kolumbii (i w zachodnim kanonie literackim) Sekretna historia Costaguany. Wydana niedawno biograficzna powieść o losach rodziny reżysera filmowego Sergio Cabrery A gdy obejrzysz się za siebie, została przełożona przez Katarzynę Okrasko z należytym pietyzmem i starannością o oddanie niepowtarzalnego warsztatu artystycznego pisarza. W swojej najnowszej powieści Vasquez ponownie podejmuje tematykę związaną z trudnymi i burzliwymi dziejami swojej ojczyzny, sięgając tym razem do historii najnowszej, obejmującej drugą połowę XX wieku i początek nowego milenium.

Akcja A gdy obejrzysz się za siebie rozpoczyna się w 2016 roku, kiedy Sergio Cabrera przybywa do Barcelony, by wziąć udział w retrospektywie swoich filmów i otrzymuje wiadomość o śmierci ojca. Wrażenie egzystencjalnego kryzysu potęguje fakt, że małżeństwo reżysera stoi pod znakiem zapytania, a w Kolumbii odrzucone zostały porozumienia pokojowe mogące potencjalnie położyć kres toczącemu od ponad pięćdziesięciu lat wewnętrznemu konfliktowi zbrojnemu. Powieść stanowi właściwie ogromną retrospekcję, w której niewiele wydarza się w teraźniejszości bohatera, a środek ciężkości położony zostaje na portret jego rodziny raz za razem porywanej przez siły historii. Tym sposobem cofniemy się do czasów hiszpańskiej wojny domowej, jej reperkusji w postaci republikańskiej emigracji do Ameryki Łacińskiej, okresu rewolucji kulturalnej Mao Zedonga w Chinach oraz kolumbijskiej partyzantki lat sześćdziesiątych.

Sam tekst wyłonił się z wielogodzinnych nagrań magnetofonowych obejmujących rozmowy Vasqueza z Sergiem Cabrerą oraz wspomnień tego drugiego. Opowiedzenie na prawie pięciuset stronach trudnych losów rodziny reżysera przez jego bliskiego przyjaciela musiało być dla pisarza nie lada wyzwaniem, jednak efekt końcowy nie sprawia bynajmniej wrażenia bezkrytycznej i przydługiej laudacji. Nasuwa się wręcz pytanie o gatunek: czy tekst jest biografią, powieścią czy może biografią literacką, skoro stanowi kunsztownie opracowaną rekonstrukcję życia pewnej osoby i jej bliskich? Wybór motta poniekąd udziela odpowiedzi, gdyż dowiadujemy się z cytatu Forda Madoxa Forda, iż „każda biografia człowieka albo przypadku powinna być powieścią”. Idąc za ustaleniami Philippe Lejeune’a, eksperta w zakresie diarystyki i autobiografizmu, możemy przyjąć, że biografia faktycznie szkicuje raczej obraz rzeczywistości zamiast tworzyć jej złudzenie. Uciekając od kategorii użytkowości, nie musi zatem rządzić się pryncypium prostego prawdopodobieństwa i może postawić na poszukiwanie sensu w pozornie przypadkowych zdarzeniach, które układają się w dzieje jednostki oraz jej bezpośredniego otoczenia: kulturowego, historycznego i politycznego. Owo intensywnie literackie zagłębienie się w życie przyjaciela u Vasqueza wydaje się mieć właśnie ten integrujący kwintesencję ludzkich losów cel, bez konieczności nadawania całości pewnych publicystycznych czy naukowych ram.

Narracja unaoczniająca, bliska postaciom i ich przeżyciom, ma w sobie zarówno nieco ze stylistyki thrillera, jak i powieści eseistycznej, gdyż Vasquez łączy w niezwykle zrównoważony sposób wartkość akcji z refleksjami społeczno-politycznymi i kulturowymi. Ta cecha charakterystyczna powieści uwidocznia się szczególnie w obszernej partii poświęconej pobytowi rodziny Cabrerow w maoistycznych Chinach opanowanych zarówno entuzjazmem, jak i terrorem kulturowej rewolucji. Ze względu na nagromadzenie codziennych i niezwykłych zarazem zdarzeń można by się pokusić o ekranizację tego właśnie epizodu, lecz straciłby on znacząco na swojej wartości, gdyby pominąć niespecjalnie filmowe dyskusje i rozważania na temat sensowności przekształcania społeczeństwa wedle chińskiego modelu solidarności. Charakterystyczne jest również przeplatanie się zasadniczo dwóch planów czasowych – przeszłości i teraźniejszości – co doskonale odmalowuje dojmujące poczucie uwiązania bohatera kajdanami historii zarówno światowej jak i rodzinnej.

Za dominantę tematyczną tekstu moglibyśmy uznać radykalizm ideologiczny, którego ofiarą padł główny bohater i członkowie jego rodziny, zwłaszcza siostra Sergia, Marianella. Oddani sprawie proletariackiej intelektualiści i artyści o silnie lewicowych przekonaniach potykają się bowiem raz za razem o swoje własne ograniczenia klasowe, kulturowe, ideowe, a nawet uczuciowe. Skazani na ograniczenie własnego zmysłu krytycznego wobec imperatywu szerzenia idei solidarności klasowej, w spektakularny sposób przegrywają nierówną walkę ideową z poczuciem strachu i paranoi generowanymi przez kontrolujące każdy aspekt ich życia „dowództwo ideowe”. Balansowanie pomiędzy potrzebami zbiorowości a osobistym poczuciem bezpieczeństwa okazuje się nietrwałe i ostatecznie nieosiągalne, co przypłacają szeregiem rozczarowań i poczuciem bezsilności. Rzeczywistość oparta na socjalistycznym modelu wspólnoty w wydaniu chińskim i partyzanckim przybiera znamiona antyutopii, którą Sergio i Marianella ostatecznie odrzucają.

A gdy obejrzysz się za siebie to również świadectwo trudnych relacji rodzinnych, zwłaszcza z ojcem, którego figura nie jest w stanie udźwignąć ciężaru posągu ze spiżu. To również tekst o kobietach w niezwykle zmaskulinizowanym świecie. To właśnie one, szybciej niż ideowo opętani mężczyźni, doznają olśnienia i wydostają się ze światopoglądowych pułapek, które je unieszczęśliwiają, wyniszczają fizycznie i psychicznie. Wielowątkowa, napisana z wyjątkowym kunsztem powieść ma znamiona zaprawdę wielkiej literatury, której nie ogranicza ani specyfika gatunkowa, ani kartografia obszaru kulturowego, z którego się wywodzi.