Spory i wybory ideowe katolików w Polsce 1942–1948 Przemysława Pazika to ważny głos na temat historii politycznego zaangażowania środowisk katolickich w PRL, uwzględniający wpływ drugiej wojny światowej na kształt dyskusji światopoglądowych wpisujących się w katolicką myśl polityczną. Autor podjął temat obecny w historiografii (by wymienić choćby prace Andrzeja Friszkego czy Piotra H. Kosickiego), proponując jednocześnie oryginalną perspektywę badawczą.  Przemysława Pazika szczególnie interesuje bowiem dynamika języka, którego używali katolicy w Polsce po 1945 roku do opisu swojej aktywności politycznej. Poprzez pryzmat debat prasowych przypatruje się on przebudowie sieci pojęć środowisk katolickich wymuszonej funkcjonowaniem komunistycznego systemu.

Uwagę zwraca wnikliwa charakterystyka form organizacyjnych i kierunków ideowych katolicyzmu społecznego i politycznego w Polsce w latach 1945—1948: od „Tygodnika Powszechnego” poczynając przez redakcję „Znaku”, „Tygodnika Warszawskiego”, „Dziś i Jutro” na rozbudowanym opisie aktywności Stronnictwa Pracy pod kierunkiem Karola Popiela kończąc. Z jednej strony Pazik, sięgając po kolejne numery „Odnowy” (tygodnika będącego jedynym organem prasowym frakcji Popiela), dokonuje pogłębionej analizy programu ideowego powojennego SP; z drugiej – zestawia zróżnicowane głosy krytyczne wobec SP. Odnotowuje m.in. krytykę SP wyłożoną przez ks. Henryka Weryńskiego, aktywnego informatora bezpieki, a także jednego z czołowych księży „patriotów”. W opublikowanej w 1946 roku broszurze Katolicy radykalni dyskredytował on partię katolicką jako „reakcyjną”, zarysowując jednocześnie „postępową alternatywę”. Miałaby ona polegać na pełnej akceptacji programu społeczno-gospodarczego „władzy ludowej” przy jednoczesnym odrzuceniu założeń ustroju kapitalistycznego.

To, co Pazik, analizując treść broszury, nazywa „perspektywą bliższą linii politycznej »bloku demokratycznego«”, było de facto wyrażoną wprost deklaracją współpracy katolików z komunistami. Autor nie wspomina o innym ważnym kontekście związanym z autorem Katolików radykalnych. Ks. Weryński należał do frakcji Zrywu wewnątrz SP – zwolenników lojalnej współpracy z komunistami, będących w opozycji do tzw. grupy popielowców.

Rozdziały czwarty i piąty – najważniejsza część książki – to wnikliwa rekonstrukcja politycznych dyskursów katolickich funkcjonujących w latach 1945—1948. Pazik analizuje publicystykę intelektualistów związanych ze Stronnictwem Pracy, wskazując na ich propozycje kluczowych definicji demokracji oraz wolności politycznej. Kolejno koncentruje się na sporach katolików wokół pojęć rewolucji, radykalizmu, aktywizmu (społecznego) charakterystycznych dla grupy Bolesława Piaseckiego (choć także dla środowiska księży „postępowych”), przy pomocy których wyrażano gotowość do współpracy z komunistami. Przedmiotem zainteresowania autora są także debata wokół eseju Stanisława Stommy Maksymalne i minimalne tendencje społeczne katolików (uznawanego za kluczowy dla narodzin realizowanej w kolejnych dekadach linii politycznej „Tygodnika Powszechnego”) oraz spory na temat istoty komunizmu, pozytywizmu (realizmu) i romantyzmu.

Szczególnie interesujące w rozważaniach Pazika są interpretacje ideowych powiązań środowiska „Dziś i Jutro” z myślą Emmanuela Mouniera. Francuski działacz społeczny i filozof, twórca czasopisma „Esprit”, odwiedził Polskę w maju 1946 roku. Trwająca blisko miesiąc wizyta wywarła ogromne wrażenie na twórcy tzw. personalizmu otwartego. Mounier podkreślał, że powojenne państwo polskie miało szansę osiągnąć rzecz bezprecedensową: pogodzić Kościół katolicki z socjalizmem. W tym kontekście nie dziwi, iż myśl twórcy „Esprit” stała się fundamentalnym odniesieniem dla polskich działaczy katolickich skupionych wokół Bolesława Piaseckiego, a także środowiska duchownych „postępowych” angażujących się w transformację społeczeństwa i państwa w duchu marksistowskim. Co ciekawe, jak wskazuje trafnie autor, bliższa współpraca grupy „Dziś i Jutro” ze środowiskiem Mouniera zaczęła się dopiero w 1948 roku, a nurt progresywnego chrześcijaństwa dopiero z czasem stał się elementem stosunku grupy Piaseckiego do założeń ideologii marksistowskiej.

Autor zamyka swe wywody refleksją na temat znaczenia likwidacji „Tygodnika Warszawskiego” i aresztowania członków zespołu redakcyjnego, uznając ów fakt za moment przełomowy w procesie kształtowania sporów i wyborów ideowych katolików w Polsce. „W ten sposób wygaszono ten dyskurs katolicki, który odmawiał pełnienia funkcji transmisyjnej, konsekwentnie przedstawiając się jako reprezentant katolicyzmu społecznego. Dwa dyskursy, które w 1948 roku pozostały w oficjalnej przestrzeni publicznej, były systemami myśli nakierowanymi na tłumaczenie i przekonywanie polskich katolików do uznania marksizmu za jedyną i możliwą formę życia społecznego w danych warunkach historycznych i geopolitycznych”. Trudno się z autorem nie zgodzić.

W zakończeniu autor dość nieoczekiwanie wprowadza termin „pokolenie”, nie wpisując go jednak w ramy teoretyczne. Pisze: „Ponadto gwałtowne zmiany w geografii politycznej katolicyzmu w Polsce miały wpływ na sposób włączania nowych pokoleń działaczy katolickich w aktywność społeczną i polityczną”. Raz, że tego typu stwierdzenie wymagałoby bardziej konkretnego odniesienia do prac dotyczących pokoleń lub koncepcji problemów generacyjnych. A dwa, że wypadałoby się zastanowić, jakie podziały konstytuowały wskazywane przez autora kolejne pokolenia działaczy katolickich.

Niezależnie od sformułowanych powyżej uwag krytycznych należy uznać, iż obok Personalizmu po polsku Piotra H. Kosickiego książka Przemysława Pazika to studium fundamentalne dla zrozumienia postaw, sporów ideowych i politycznych katolików w Polsce. Autor z prawdziwym znawstwem wskazuje na oryginalne wątki polskiej myśli katolicyzmu politycznego, a jednocześnie – przypatrując się podobnym procesom zachodzącym przede wszystkim w Europie Zachodniej – wpisuje analizowane poglądy wybranych środowisk w szerszą perspektywę polityczno-kulturową. Porównując zjawiska, wykazując podobieństwa i różnice, autor obficie korzysta z obcojęzycznej literatury przedmiotu – publikacji włoskich, francuskich i angielskich. Spory i wybory ideowe katolików w Polsce 1942—1948 to lektura w wielu miejscach trudna, a jednocześnie fascynująca, wyłożona czytelnikowi w sposób przemyślany, staranny i klarowny.